امیركبیر سواد و سیاست هر دو را دردستگاه قائم مقام و محمدخان زنگنه آموخت و برخلاف آنان كه اشراف زاده بودند، وی ازطبقه متوسط جامعه و فرزند آشپزو دربان قائم مقام بود. او پس از تحصیل درمكتب خانه قائم مقام وارد خدمت دیوانی ( پیش ازبیست سالگی ) شد وطی آن با اصلاحات عباس میرزا و وزیرانش آشنا شد و درخدمت نظام درآمد، دردوره جنگ های ایران و روس و در چارچوب فعالیت نظامی ، اوتحت نظارت مستقیم قائم مقام قرارگرفت.

بدین ترتیب او با رجال نظامی وسیاسی اروپایی كه ازتبریز گردآمده بودند سروكارداشت ودرمرحله بعد به وزارت آذربایجان رسید. اوحتی به همراه هیئت تحت سرپرستی خسرو میرزا عذرخواهی رسمی ازامپراتور روسیه پس ازقتل گریبایدوف در1243 ه.ق ، به آن كشورسفركرد و قریب یازده ماه درآنجاماند وسپس درماموریت ارزنه الروم ومذاكرات باعثمانی نیزشركت كرد.

امیركبیر چهار سال نیزدرنمایندگی ایران درعثمانی به سر برد و توانست ازنزدیك با رشید پاشا صدراعظم وبنیانگذار" تنظیمات " وماهیت اصلاحات وی آشنا شود و ازاصلاحات محمد علی پاشا درمصر هم اطلاعاتی به دست آورد. سرچشمه دیگراندیشه های وی ترجمه كتابهای خارجی، به ویژه فرانسوی بود.

وی همانند قائم مقام درمورد محمدشاه نقش اساسی در به سلطنت رسیدن ناصرالدین شاه داشت ودرسال های اول سلطنت اودرمقام صدراعظم ایران اصلاحات گسترده ای را آغاز كرد. امیركبیردرمدت سه سال زمامداری یك ایران پرآشوب وفتنه تحویل گرفته ویك كشورمنظم ومرتب تحویل داد. او ابتدا كوشید درعزل ونصب ها شایسته ترین افراد رابه اموركشوری ولشكری بگمارد و بعد به اصلاح امورمالیه، امنیت راه ها، اصلاحات لشگری واقتصادی وقضایی وسیاسی همت گماشت.

تشویق وتوسعه صنایع ملی نیز به قول آدمیت از اركان سیاست اقتصادی او بود كه دراین راستا عده ای صنعتگر وهنرآموزدررشته شكرریزی ، بلورسازی، ریخته گری، نجاری و آهنگری به مسكو و پطرزبورگ روانه شدند تا در كارخانه های آنجا فنون تازه را بیاموزند

امیركبیردرسال 1264 ه.ق توسط ناصرالدین شاه به عنوان اتابك اعظم صدارت اموركشوری رابرعهده گرفت. هرچند كه حكم صدارت هیچ گاه به نام اوصادرنشد. درطی سه سال صدارت وی اقدامات اصلاحی مهمی راآغازكرد، اصلاح تشكیلات اداری، براندازی شیوه خرید وفروش ایالات، اصلاح نظام ارتش ، سروسامان دادن به امورمالیه وخزانه، كاهش دادن مواجب ومستمریهای گزاف شاهزادگان ، درباریان، دیوانیان وروحانیون، تفكیك امورعرضی ازامورشرعی، مبارزه بارشوه خواری، دزدی وپیشكش حكام ودیوانیان ، حذف القاب وعناوین وتملق گویی ومدیحه سرایی، راه اندازی چاپارخانه وپست جدید، تاسیس مدرسه دارالفنون .

امیركبیرمعتقدبود صنایع اروپایی راكه ازلوازم ترقیات جدیداست باید ازطریق احداث كارخانه های صنعتی درایران رواج داد، لذا اوبه تاسیس كارخانه شكرسازی، كارخانه ریسمان ریسی، بلورسازی، چلواربافی، حریربافی وماهوت بافی همت گماشت.

تشویق وتوسعه صنایع ملی نیز به قول آدمیت از اركان سیاست اقتصادی او بود كه دراین راستا عده ای صنعتگر وهنرآموزدررشته شكرریزی ، بلورسازی، ریخته گری، نجاری و آهنگری به مسكو و پطرزبورگ روانه شدند تا در كارخانه های آنجا فنون تازه را بیاموزند. دو نفر از حریر بافان كاشان به اسلامبول اعزام گردیدند تا تهیه ابریشم رابه سبك جدید یادبگیرند.

اوهمچنین تشویق به استخراج معادن ایران نمودوساختن سد ناصری برروی رودخانه كرخه و كشت نیشكردرخوزستان نیزازتلاشهای او بود. آدمیت می نویسد حتی او" اولین كسی است كه فكركشیدن راه آهن را در سر داشت و نقشه آن را ازیك مهندس انگلیسی خواست". بنابه نوشته آدمیت، امیركبیرنخستین وزیری بود كه درصدد برهم زدن آیین تجارت آزاد برآمد وبه تاسیس اقتصاد صنعتی ملی برخاست.

ازاقدامات مهم امیركبیر می توان تاسیس مدرسه دارالفنون را نام برد. این مدرسه نیزبرای آموزش " علوم وصنایع " روز اروپا به شاگردان وجوانان ایرانی بود كه به تقلید ازدانشكده پلی تكنیك پاریس وبا الهام ازمدارس فنی ونظامی در روسیه وعثمانی بود. استادان خارجی واروپایی ازاتریش وسپس ایتالیاآمده واستخدام شدند وبه رغم بركناری امیركبیروكارشكنی ومخالف میرزا آقاخان نوری صدراعظم جدید با تاسیس و راه اندازی مدرسه باحدود 30 نفرشاگرد ازفرزندان اشراف وخوانین كه بعدتعداد شاگردان به 150 نفررسید، درسال 1268 ه.ق ودرست 13 روزقبل ازقتل امیرافتتاح شد.

ازدیگراصلاحات فرهنگی امیركبیر ایجاد روزنامه " وقایع اتفاقیه " ومطلع كردن مردم ایران ازحوادث سیاسی واخبارمربوط به آزادی های لیبرال دراروپا، پیشرفت های علمی وا كتشافات ونیز بسط موسسات چاپخانه بود.

امیركبیركه خود فردی مذهبی بود در ارتقاء شان ومنزلت علما وروحانیون كوشید. به ویژه نقش برجسته وی درسركوب شورش باب وازمیان برداشتن فتنه بابیه كه با محاكمه واعدام " سیدعلی محمد باب" به پایان رسید، روابط وی و علمادینی را بیش ازپیش تحكیم بخشید. وطن دوستی ومخالفت شدید امیركبیر با نفوذ كشورهای خارجی درایران، تلاش برای برقراری عدالت وامنیت ، جلوگیری ازشكنجه وآزارمتهمان و مجرمان ، جلوگیری ازپناهندگی جنایتكاران و مجرمین سیاسی وغیره درسفارتخانه های خارجی وتلاش برای قطع ارتباط جاسوسی – اطلاعاتی اتباع داخلی برای نمایندگان خارجی ازدیگراقدامات اصلاح گرانه امیركبیر درطول دوران كوتاه ( سه ساله ) صدارت بود.

ازدیگراقدامات اصلاحی امیركبیر كه بسیاراهمیت دارد، اصلاحات مدنی اوست كه درپیوند با آن یك سلسله ازاقدامات اصلاحی دیگر درحوزه های قضایی ، اجتماعی ومذهبی وسیاسی نیزصورت گرفت وبه ویژه درتنظیم رابطه دین ودولت امیرتلاش های زیادی نمود كه همگی درجهت تقویت جامعه ودولت مركزی ونظم وثبات وامنیت وقانونمندی وعدالت اجتماعی بود. این اصلاحات به نظام سیاسی كشورچهره دیگری می دادكه بسیاری ازخصوصیات یك دولت مطلقه ، ملی ومدرن راداشت.

ازاقدامات مهم امیركبیر می توان تاسیس مدرسه دارالفنون را نام برد. این مدرسه نیزبرای آموزش " علوم وصنایع " روز اروپا به شاگردان وجوانان ایرانی بود كه به تقلید ازدانشكده پلی تكنیك پاریس وبا الهام ازمدارس فنی ونظامی در روسیه وعثمانی بود

آدمیت می نویسد برخلاف رای برخی مورخین امیركبیر مانع دخالت شاه دراموركشور نبودونمی خواست ازقدرت سلطنت بكاهد وبراقتدارخود بیفزاید. وی می بایست اصول سلطنت را بر آئین تازه ای استوار می ساخت وقدرت آن را محدود می كرد كه نكرد. اگرچه ازاو نقل شده است كه " خیال كنسطیطوسیون " داشت ولی مجالش ندادند وروسها " مانع بزرگ " اوبودند. درواقع اونتوانست دامنه اصلاحاتش را درحوزه سیاسی درشرایط آن روزگسترش دهد. اصل اختیارنامحدود سلطنت همچنان باقی بودگرچه حكومت یكسره به امیرواگذارشده بود.

سرانجام امیركبیردرمحرم 1268 ازمقام صدارت عظمی عزل شد ودرشب 18 ربیع الاول 1268 توسط حاجب الدوله درحمام فین كاشان به قتل رسید.



فهرست منابع:

1- فریدون آدمیت، امیركبیر، ایران،تهران: خوارزمی چ 9 ، 1384.


2- سیداحمد موثقی ، نوسازی واصلاحات درایران، تهران: قومس، 1385.

3- محمدسالاركسرایی، چالش سنت ومدرنیته درایران، تهران: نشرمركز، 1379.

4- محمودحكیمی، داستانهایی اززندگی امیركبیر، تهران: دفترنشرفرهنگ اسلامی، 1372.
 

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: